André van der Vegt 25 januari 2023 7 minuten
Het is goed om je bewust te zijn van de verlammende effecten van schuld en schaamte. Terwijl schuldgevoel voortkomt uit het gevoel dat je faalt, tekortschiet. Komt schaamte meer door het (mogelijke) oordeel van de ander. Beiden houden je tegen verantwoordelijkheid te nemen. En daarmee om stappen te zetten in je privéleven of loopbaan.
De waarde van het verschil tussen schuldgevoel en spijt tonen we vaak in onze houding naar kinderen of leerlingen: ‘Ik wijs jou niet af, maar ik wijs jouw gedrag af.’ Ook in de strafrechtspraak gebeurt dit regelmatig.
Bij schuldgevoelens overtuig je jezelf ervan dat je slecht bent. Wanneer je spijt hebt, weet je dat je iets verkeerd deed. Het lijkt ons wel redelijk te lukken om richting anderen duidelijk te zijn over het verschil. Maar naar onszelf verloopt dit proces een stuk hardnekkiger.
Zo was het gezin van een klant in de financiële schulden terechtgekomen als gevolg van zijn nalatig gedrag. Zijn schaamte en schuldgevoelens leiden ertoe dat hij in de ziektewet belandde. Hij kon het moeilijk bespreekbaar maken en sliep erg slecht. Doordat zijn gezin hieronder leed, voelde hij zich extra schuldig. Toch liet hij toe dat schuldgevoel en schaamte hem in de weg stonden. Waardoor hij zijn nalatig gedrag (lees verantwoordelijkheid) niet onder ogen kon zien. En zo ook de mogelijkheid hier verandering in aan te brengen.
Is hij daarom slecht en schuldig? Nee. Interessanter is om te kijken waar zijn gedrag vandaan komt. Dan kom je te weten dat hij door omstandigheden nooit de lagere school afmaakte. Zodat hij nu alles dat kan bijdragen aan het oordeel dat hij dom is, uit de weg gaat. Dat hij bijvoorbeeld niet goed overweg kan met digitale betalingssystemen. En het door schaamte nooit aandurfde hier hulp bij te vragen. Zelfs niet toen zijn gezin in de problemen kwam.
Of toen een klant – moeder van vier kinderen – het besluit nam om te scheiden, ze door haar omgeving als egoïstisch werd veroordeeld. Waardoor ze in haar beroepscarrière niet meer voor zichzelf durft te gaan staan. De veroordeling bracht haar teveel schaamte om opnieuw voor zichzelf te kiezen.
Schuldgevoel is een veelvoorkomende emotionele pijn. Onderzoekers schatten in dat mensen ruwweg twee uur per dag een milde vorm van schuldgevoel ervaren. Daarnaast vijf uur per week een gematigde vorm. En zelfs drieënhalf uur per maand een ernstige vorm. Waarbij in sommige gevallen schuldgevoelens jarenlang blijven bestaan en soms zelfs tientallen jaren.
Bovendien komen mensen vaak in een vicieuze cirkel terecht. Als je denkt dat je afkeurenswaardig bent, is de kans groot dat je je ernaar gaat gedragen. Met meer negatief gedrag tot gevolg. En inherent hieraan nog meer schuldgevoel. Het leidt tot gedragspatronen en piekernachten waar we graag afstand van willen nemen. Maar hoe dan?
Nu is zelfkritiek een doodlopende weg: ik deug niet en ben nergens goed voor. Het verlamt en je komt niet vooruit. Waardoor je maar blijft hangen en negatief gedrag voortzet. Zelfcompassie maakt dat je liefdevoller en minder afwijzend naar jezelf gaat kijken.
Neem bijvoorbeeld het geval van een goed gekwalificeerde klant. Hij maakte vorig jaar de overstap naar een nieuwe uitdagende loopbaan. Maar presteert niet optimaal in zijn nieuwe werk door de verslavende omgang met zijn mobiele telefoon. Schaamte en schuldgevoel daarover staan hem echter in de weg om pragmatische maatregelen te nemen.
Wanneer je begrip en vergeving toont aan jezelf, kun je weer vooruitgaan, jezelf ontwikkelen en stappen zetten. Je zet schuldgevoel en schaamte om naar spijt en verantwoordelijkheid. En leert omgaan met zelfreflectie en zelfcompassie.
Ook inzicht in hoe het brein werkt, helpt je om jezelf los te maken van morele schuldgevoelens. Eén van de gekste eigenschappen van de mens is dat wij dol zijn op drama. En schuldgevoel is drama. Ons emotionele brein vindt drama fijn. Het maakt hormonen als dopanime vrij, die inspelen op ons beloningsgevoel.
Net zoals een rood lampje in je auto aangeeft dat je oliepeil te laag wordt, krijg je met schuldgevoel een waarschuwing in je hersenen: ‘Pas op! Je bent te ver gegaan!’ Eigenlijk zijn onze hersenen er stiekem op ingericht dat heerlijk te vinden. Je eigen dramaserie, maar dan in je hoofd. Klinisch psycholoog Paul van Deun schreef in zijn boek het gekaapte brein over dit fenomeen. Waarmee hij een andere kijk geeft op verslavingen.
Het lijkt misschien stigmatiserend om jouw gedrag te associëren met verslavingsgedrag. Maar dat inzicht ondersteunt je om uit het schuldgevoel en de verlamming te komen. Het helpt je om ongezonde gedragspatronen uit de morele schuldmodus te halen.
Eerst protesteert je lichaam, wanneer jij niet langer toegeeft aan de wens van beloning. Toch maakt het je vrij voor nuchtere verantwoordelijkheid: ‘Als het zo werkt, dan kan ik concrete maatregelen nemen. En mezelf uit mijn onnodige lijden verlossen.’
Een recent mediamoment bracht mij ertoe over dit thema te willen schrijven: de spijtbetuiging over ons aandeel aan het slavernijverleden. Onuitgesproken schuldgevoelens en schaamte stonden tot nu toe in de weg om onze excuses te maken. ‘Ik ben daar toch niet schuldig aan!’
Eindelijk hoorde en las ik in de media over het verschil tussen schuld en verantwoordelijkheid. En dat dit bewustwordingsproces uiteindelijk leidde tot welgemeende excuses. Zo sprak premier Rutte: ‘Wij zijn er verantwoordelijk voor dat veel nabestaanden van de tot slaafgemaakten, niet langer onnodig lijden door de misdaden die onder de verantwoordelijkheid van de natie zijn gepleegd. En hierna geen punt, maar een komma.’
Mijn eigen inzicht over het wezenlijke verschil tussen schuld en verantwoordelijkheid kreeg ik bij een begeleide sjamanistische meditatie met de volgende uitgangsprincipes:
Natuurlijk ben je vrij om je eigen manier te vinden om met het vrijmaken van schuldgevoel en schaamte om te gaan. Maar ik wil je bovenstaande bevrijdende kennis niet onthouden. Mij heeft het veel gebracht. En ik weet, vele anderen ook.
Leren loslaten van wat je in de weg staat om stappen te zetten in je loopbaan of eigen onderneming, is onderdeel van de trajecten van Kompaszie. Wil je hier meer over weten? Ontdek dan of ons loopbaantraject of ondernemerstraject iets voor je is. Vertel me meer>
